PRIJEDOR KROZ ISTORIJU
Prijedor se nalazi u sjeverozapadnom dijelu Republike Srpske, na desnoj obali rijeke Sane, u aluvijalnoj ravnici poznatoj kao prijedorsko polje. Grad je smješten na 440 48′ 30” sjeverne geografske širine i 160 42′ 53” istočne geografske dužine. Sa sjeverne strane područje opštine ograničava planina Kozara , a južne planinica Behremaginica. Prosječna nadmorska visina na kojoj se grad nalazi iznosi 135 metara, a najviši vrh planine Kozare, koji pripada opštini Prijedor, je Lisina sa 987 metara. Dužina opštinskog područja u pravcu sjever-jug iznosi 32 km, a u pravcu istok- zapad gotovo 46 kilometara. Kroz grad protiče rijeka Sane i njena pritoka Gomjenica iz čijih voda se snabdijeva ribnjak Saničani. Grad je na povoljnom geostrateškom položaju, udaljen magistralnim putevima od Banja Luke 50 kilometara , a od Kozarske Dubice, Novog Grada i Sanskog Mosta po 32 kilometra. Kroz Prijedor prolazi željeznička pruga Sarajevo – Zagreb.
Prijedor je jedan od najmlađih gradova u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini jer se prvi put pominje na samom kraju 17. vijeka, a u pravom smislu tek od sredine 18. vijeka. Međutim, prvi tragovi života na ovom području evidentni su još u dalekoj praistoriji, a prateći materijalne ostatke stanovnika ovih krajeva nalazimo ih i u antici, srednjem vijeku pa sve do dolaska Turaka.
Dosadašnja arheološka istraživanja potvrdila su da su prvi tragovi naseljavanja ovih krajeva vezani za takozvani eneolitski period, što bi u apsolutnoj hronologiji odgovaralo vremenu od oko 2100 godina prije nove ere. Niz lokaliteta u pitomoj dolini Sane, od kojih je najznačajniji gradina Zecovi, obiljem materijala i svojim značajnim imenom u arheološkoj literaturi Balkana, doveli su u ove krajeve i istrživače sa prestižnog univerziteta u Kembridžu. Početak zajedničkih istraživanja Kembridža i Muzeja Kozare iz Prijedora tokom 2011. i 2012. godine , te pronalazak novih kulturnih slojeva, ukazuju da bi se starost gradine Zecovi mogla pomaknuti za gotovo 2000 godina unazad, odnosno sve do mlađeg kamenog doba.
U predrimsko i rimsko doba na ovom području živi pleme Mezeja koje je, na osnovu spisa rimskih istoričara, drugo pleme po veličini u tadašnjoj provinciji Iliriku. Prema novijim istraživanjima pripada velikoj skupini panonskih naroda. Područje bogato željezom biće od izuzetne važnosti za veliko Rimsko carstvo koje će u ovim krajevima ostati više od četiri vijeka. Iz tog perioda ostala su brojna svjedočenja pretočena u ostatke naselja i arheološkog materijala među kojima dominiraju kameni nadgrobni spomenici i žrtvenici iz 3. vijeka.
Tokom kasne antike i srednjeg vijeka zabilježeni su tragovi brojnih naroda koji su se u talasima kretali ka Rimskom carstvu, a i prvi tragovi slovenskih naselja i nekropola , među kojima se ističe velika nekropola u Gomjenici, kraj Prijedora, sa 246 skeletno sahranjenih stanovnika nekog većeg naselja. Ovo vrijeme, pa sve do dolaska Turaka, karakterišu stalni sukobi oko prevlasti nad ovim krajevima hrvatskog i ugarskog plemstva. Samo u jednom kratkom vremenskom periodu ovo područje, poznato u istoriji kao Donji kraji, pripadaće bosanskoj državi za vrijeme Tvrtka I.
Početkom 16. vijeka u ove krajeve dolazi Turska, a pad Kozarca u njihove ruke 1528. godine značiće početak velike okupacije koja će trajati sve do 1878. godine. Brojni sukobi dvije velike imperije, Turske i Austro-ugarske, usloviće znatne etničke promjene i pomjeranja naroda čiji će krajnji rezultat, u našem slučaju, biti i osnivanje Prijedora. Bilo je to vrijeme kad se sve vojevanje turske vojske na zapadu i sjeverozapadu Bosne svelo samo na zaštitu već osvojenih teritorija, kad je trebalo na brzu ruku izgraditi što više malih utvrđenja. Ovo se naročito odnosi na vrijeme poslije poraza turske vojske pod Bečom 1683. godine, te nakon Karlovačkog mira, kad su granice u Lici pomjerene u korist Austrije.
Prvi pomen imena Prijedor pada baš u vrijeme kada su hrvatske jedinice, Karlovačkog generalata,popalile jedan dio utvrđenja uz obalu rijeke Sane, između 1693. i 1696. godine. U latinski pisanom izvještaju grof Baćani izvještava komandu, da su pored nekoliko čardaka u Čarakovu i Dragotinji, njegove jedinice popalile i palanku Praedor. Sam izraz „palanka“ upućuje na drvenu utvrdu koja je morala biti izgrađena iz prijeke potrebe i na brzinu, na vještački stvorenoj riječnoj adi. Radilo se o dijelu izbjeglog muslimanskog stanovništva iz Like, koje je došlo u relativno slabo naseljeno područje u čijoj su se neposrednoj blizini nalazila manja hrišćanska naselja. Moralo je proći gotovo pedeset godina da se ime Prijedora ponovo pojavi na istorijskoj sceni. Tek, iz 1745. postoji dokument koji govori o prelasku dvojice gradskih čuvara ,iz napuštene tvrđave na Uni, u nanovosagrađenu palanku „Pridorska ada“. Potvrda ovog vremena mogla se naći i na kamenoj ploči iznad džamijskog ulaza u Starom gradu, na kojoj se nalazio podatak da je građena za vrijeme sultana Mahmuda, 1747. godine. Tvrđava je bila građena od kamena sa tri velike kule i zemljanom utvrdom za topove u kojoj je, uz civilno stanovništvo, bilo i raznih rodova vojske. Ova tvrđava je egzistirala kao zaposjednuti vojni punkt do 1851. godine, a onda je vojska napušta jer je naselje van zidova prevazišlo veličinom ono u tvrđavi. Radilo se o hrišćanskom naselju poznatom kao Srpska varoš u kojem će već 1835. godine biti izgrađena prva srpska osnovna škola, a nešto prije 1849. godine i crkva brvnara posvećena sv. Trojici. Veoma brzo će se formirati i nova gradska četvrt nazvana „Čaršija“, koja će za razliku od mnogih bosanskih gradova biti formirana duž jedne ulice od oko 500 metara koja se pružala u pravcu sjever-jug.
Grad se razvijao kao trgovačko-zanatski centar ovog područja na čiji će ekonomski razvoj u početku uticati i plovna rijeka Sana kojom se obavljala intenzivna trgovina sa istokom. Rijekom je saobraćalo gotovo 70 lađa koje su nizvodno nošene vodenom strujom, sa brojnim grubim prerađevinama od željeza, a uz rijeku vučene ljudskom snagom s šećerom, kafom, soli i ostalim artiklima.
Jedan događaj će bitno izmijeniti izgled i budućnost grada. Naime, kroz Prijedor će 1873. godine proći prva željeznička pruga u Bosni i Hercegovini, koja će spajati Banjaluku i Dobrljin u pokušaju Turske da se veže sa zapadom. Grad će veoma brzo početi da se širi ka sjeveru utapajući u sebe naselja Urije i Puharsku, a riječni saobraćaj će vremenom biti zamijenjen željezničkim .
Brojni ustanci hrišćanskog stanovništva tokom sredine 19. vijeka, od kojih je jedan od najvećih bio i na Kozari, dovešće do odluke velikih evropskih sila na Berlinskom kongresu 1878. godine da se Austro-ugarskoj dodjeli mandat za okupaciju BiH. I pored sporadičnih borbi na teritoriji BiH , austrijska vojska bez borbe ulazi u Prijedor 6. septembra 1878. godine. Umjesto feudalne imperije pojavljuje se kapitalistička, koja stanovništvu ovog kraja neće riješiti osnovna egzistencijalna pitanja. Grad će početi ubrzano da se razvija, a prvim popisom iz 1879. godine došlo se do podatka da Prijedor ima 4681 stanovnika.
Drugi značajni datum u istoriji Prijedora biće 1882. godina kada će grad u jednoj noći i jednom velikom požaru izgubiti gotovo 120 stambenih objekata, osnovnu školu, crkvu. Zbog toga će austrijske vlasti 1901. godine donijeti prvi urbanistički plan grada po kome će se grad graditi u savremenom duhu srednjoevropskih gradova.
Na mjestu izgorjele škole veoma brzo će biti izgrađena nova, kao i pravoslavna crkva sv.Trojice, koja će svečano biti osveštana 1891. godine. U gradu je već postojala čaršijska džamija, a 1896. biće izgrađena i katolička crkva sv.Josipa. Grad će 1899. dobiti zgradu Komunalne škole (danas Muzej Kozare), te prvi hotel kojeg grade Trapisti, a onda nakon pet godina ga prodaju Srpsko-pravoslavnoj crkvenoj opštini. Tih godina u Prijedor dolaze prvi češki i jevrejski doseljenici, a uvođenjem austrijske administracije Nijemci, Poljaci, Mađari. Za razliku od mnogih drugih koji će završetkom Prvog svjetskog rata otići nazad, Česi će ostati u gradu sve do današnjih dana.
Već 1885. godine u gradu se osniva Srpsko pravoslavno crkveno pjevačko društvo „Vila“ koje će od tad , pa sa manjim prekidima tokom svjetskih ratova, do 1946. godine biti okosnica kulturnog života grada. Tekst himne napisao je Aleksa Šantić, a muziku komponovao, tada najveći živi srpski kompozitor, Josif Marinković. U gradu postoji Srpska čitaonica, te prva štamparija Nikodima Mijatovića. Osnivaju se „Srpski soko“, „Prva srpska štedionica“, a na prvoj likovnoj izložbi u istoriji bosanskohercegovačkog slikarstva, održanoj u Sarajevu 1907. godine, učestvuju dvojica školovanih slikara iz Prijedora, Pero Popović i Todor Švrakić. Već 1910. Prijedor je domaćin Todoru Švrakiću koji u opštinskoj zgradi organizuje samostlnu izložbu, drugu po redu u istoriji slikarstva BiH.
Početak Prvog svjetskog rata i atentat u Sarajevu bili su u znako žestoke odmazde nad Srbima, jer su ubijanje, pljačka, protjerivanje, zatvaranje, te nasilna mobilizacija karakterisale gotovo četiri godine ovog perioda. Na ekonomskom planu značajno je pomenuti otvaranje uskotračne pruge koja će Prijedor povezati sa dalmatinskim zaleđem, a pogotovo otvaranje rudnika LJubija, 1916. godine, jednog od najvećih rudnika tog vremena u Evropi. U jednom trenutku u njemu je radilo gotovo 4.000 zarobljenih Rusa, Talijana, Čeha i Francuza.
Poslije Prvog svjetskog rata Prijedor se razvija kao dobro razvijen trgovački i zanatski centar ovog kraja. Obnavlja se rad u rudniku LJubija, grad poslije LJubije, dobija električno osvjetljenje 1928. godine, a Urije 1933. Grupa uglednih trgovaca osniva Akcionarsko društvo koje 1926. godine podiže „Prvu krajišku tvornicu cigle i crijepa“ kao prvi savremeni industrijski pogon. Obnavlja se rad „Vile“, formiraju se prvi fudbalski timovi, rukometni klub „Hazena“, teniski i šahovski klub. Školske 1920/21. otvara se niža gimnazija za čije će potrebe 1924. godine biti izgrađena nova zgrada, a na Urijama treća osnovna škola. Pred sam rat grad je značajan centar jer su 1940. godine u njemu, uz ostalo, bile registrovane čak 244 zanatske radnje.
Početkom Drugog svjetskog rata Prijedor se našao u sastavu tzv. Nezavisne države Hrvatske, fašističke tvorevine, čiji cilj je bio što veće istrebljenje srpskog i jevrejskog naroda. Žestoka odmazda već prvih avgustovskih dana 1941. biće nastavljena gotovo čitavog rata. Partizanske snage, formirane na Kozari 1941. godine pod vođstvom legendarnog komandanta dr Mladena Stojanovića, već tokom te godine potvrdiće želju ovih ljudi za slobodom ustajući zajedno sa narodom. Prvo oslobođenje Prijedora, 16. maja 1942. godine, koje je za istinu trajalo samo mjesec dana, imalo je dalekosežne posljedice. Tih dana formirana je Prva krajiška brigada, osnovana je Prva partizanska avijacija, a narod uz svoju vojsku bio je odlučan da se bori do kraja. Velika neprijateljska ofanziva, pokrenuta od strane Nijemaca, Ustaša, Mađara, Talijana i drugih, tokom juna, jula i avgusta 1942. godine i pored velikih žrtava naroda Kozare koji se mjere sa oko 60.000, od kojih oko 20.000 djece, nisu pokolebale narod u borbi za slobodu. U najvećem i najnehumanijem logoru u Evropi, u Jasenovcu, organizovanom ne samo za muškarce, nego za žene i djecu, stradala je mladost ovog kraja. Borba za slobodu bila je jača i već 7. septembra 1944. godine Prijedor je po drugi put, ovaj put konačno oslobođen.
Period poslije Drugog svjetskog rata označiće ekspanzija u svim vidovima života grada. Obnavljaju se stari industrijski kapaciteti i otvaraju novi. Bivši pogoni keksa, pilane, mlinovi, krojačke radnje, prelaze iz privatnog u društveno vlasništvo. Rudnik LJubija pokreće proizvodnju, osniva se preduzeće „Krojač“, Električna uprava, počinje sa radom Fabrika celuloze, Stolarsko preduzeće „Javor“, „Biljoproizvod“, „Hladnjača“, Keramika, Fabrika papira, Ciglana , Tvornica keksa „Mira Cikota“.
Na polju kulture „Vila“ prerasta u Kulturno umjetničko društvo „Dr Mladen Stojanović“, formira se Pozorište, Muzej, Biblioteka, nova kulturno-umjetnička društva, sportski klubovi, srednje i osnovne škole. Osniva se Nacionalni park „Kozara“ na kome će 1972. godi ne biti otvoren veliki memorijalni centar sa spomenikom palim borcima i narodu Kozare. Niču novi hoteli, nove moderne fabrike i grad veoma brzo postaje značajan kulturni, politički i ekonomski centar Bosne i Hercegovine.
Direktor Muzeja Kozare
Milenko Radivojac